Terapia uzależnień – perspektywa psychodynamiczna

• Czym jest uzależnienie?

W znaczeniu klinicznym uzależnienie jest chorobą diagnozowaną na podstawie kryteriów objawowych i kryterium czasowego tj. wystąpienia objawów w ciągu ostatniego roku, a klasyfikowaną wg międzynarodowych klasyfikacji chorób i zaburzeń psychicznych. Najczęściej rozumiemy uzależnienie, jako upośledzenie kontroli używania substancji lub kontroli zachowania.

W terapii psychodynamicznej rozumiane jest jako deficyt umiejętności w budowaniu więzi, który swoje swoje przyczyny ma w dzieciństwie, w relacjach z opiekunami. Gdy wchodzimy w dorosłe życie z takim deficytem, substancja lub czynności stają się substytutem relacji, wypełniają pustkę związaną z jej brakiem, dają poczucie chwilowego ukojenia w sytuacji stresu, bólu czy napięcia psychicznego. Jest to chwilowe ukojenie, a dalsze używanie substancji czy czynności jedynie pogłębia cierpienie. Uzależnienie staję się sposobem na zaspokojenie potrzeby bliskości, a w rezultacie prowadzi do coraz większej samotności i izolacji.

• Jak leczymy uzależnienia?

Celem leczenia jest poznanie indywidualnych wzorców używania substancji lub nałogowego zachowania oraz zidentyfikowanie głębszych, zwykle emocjonalnych przyczyn tych trudności. Niezwykle istotne w leczeniu jest zrozumienie i wgląd, że używanie czy kompulsywne zachowanie służy regulowaniu emocji, wypełnia pustkę i zastępuje bliskie relacje.

Leczenie odbywa się poprzez stosowanie psychoterapii indywidualnej i grupowej w formule stacjonarnej – czyli leczenia zamkniętego lub ambulatoryjnej – czyli terapii dochodzącej. Terapia grupowa prowadzona jest na wiele sposobów, o których opowiemy w oddzielnym artykule. Terapia indywidualna powinna trwać co najmniej kilka miesięcy i odbywać się min. raz w tygodniu. Jej głównym motorem i czynnikiem leczącym jest relacja terapeutyczna oparta na zaufaniu, akceptacji i poczuciu bezpieczeństwa. Pacjent powinien w relacji z terapeutą poczuć się na tyle bezpiecznie, aby być może po raz pierwszy w życiu szczerze i bez lęku otwarcie mówić o swoich uczuciach, myślach i potrzebach. W wyniku trwania terapii i bezpiecznych relacji zarówno z terapeutą jak i w grupie terapeutycznej osoba borykająca się z problemem uzależnienia uczy się nowych, konstruktywnych sposobów radzenia sobie z emocjami, przez co zdobywa narzędzia do radzenia sobie w potrzebą używania substancji lub nałogowego zachowania. Jednocześnie uczy się tworzyć relacje oparte na autentycznej wymianie doświadczeń, myśli i uczuć.

• Dlaczego terapia psychodynamiczna?

Najbardziej popularną metodą leczenia uzależnień jest terapia poznawczo-behawioralna. Leczenie uzależnienia polega wtedy bardziej na usunięciu objawu, jakim jest używanie lub nałogowa czynność, a jej celem jest trwała abstynencja. Wyposaża pacjenta w konkretne i bardzo pomocne umiejętności radzenia sobie z głodem substancji, uczy konstruktywnych zachowań w sytuacjach społecznych i pomaga utrzymać abstynencję. Metody poznawczo-behawioralne (takie jak np. praca z przekonaniami, czy sposoby radzenia sobie z głodem) są również wykorzystywane w terapii psychodynamicznej, szczególnie w początkowej fazie leczenia uzależnienia.

W terapii psychodynamicznej nacisk położony jest na budowanie relacji terapeutycznej, także w grupie z innymi osobami, jak również na zmianę w całościowym funkcjonowaniu pacjenta, odkryciu i rozwiązaniu jego wewnętrznych konfliktów, które są źródłem uzależnienia. Od początku pochylamy się nad pacjentem całościowo, staramy się zrozumieć wpływ jego wczesnodziecięcych doświadczeń na dorosłe życie i potrzebę regulacji stanów emocjonalnych poprzez substancję lub czynność. Badania i praktyka kliniczna pokazują, że osoby uzależnione często doświadczyły w swojej historii traum, które dzielimy na traumy niedoboru lub traumy nadmiaru. W taki sposób doświadczenia traumatyczne podzielił Sandor Ferenczi, węgierski neurobiolog i psychoanalityk. Trauma niedoboru oznacza wszelkie zaniedbania emocjonalne, w tym opuszczenie, czy brak zaspokojenia podstawowych potrzeb. Trauma nadmiaru oznacza doświadczenia nadużyć czy przemocy, czyli sytuacji które były nadmiernie obciążające wobec możliwości rozwojowych dziecka. Pacjenci uzależnieni najczęściej doświadczyli jednej z nich, przez co w dorosłym życiu mają trudności w budowaniu bezpiecznej więzi z innymi, a substancja lub czynność ten brak im wypełnia. W terapii psychodynamicznej wraz z terapeutą zajmujemy się tymi trudnymi przeżyciami, tak, aby zrozumieć ich wpływ na bieżące funkcjonowanie, a w relacji z terapeutą, jak i na grupie wykształcić nowe korygujące doświadczenia relacyjne.

• Od czego możemy się uzależnić?

Wg nowej klasyfikacji chorób i zaburzeń psychicznych ICD 11 uzależnić możemy się od substancji psychoaktywnych, od hazardu i od gier komputerowych. Czynnościami nałogowe wg nowej klasyfikacji traktujemy jako zaburzenia kontroli impulsów. Wyróżniamy między innymi kompulsywne zaburzenie seksualne, piromanię czy kleptomanię. W praktyce możemy kompulsywnie pracować, robić zakupy, opalać się, ćwiczyć.

We wszystkich tych przypadkach na poziomie biologicznym systematycznie i często pobudzamy układ nagrody w mózgu. Uczymy się, że trudne i nieprzyjemne stany emocjonalne mogą być szybko zastąpione przyjemnością i ulgą. Sposób leczenia w obu przypadkach jest bardzo podobny. Zaleca się połączenie psychoterapii indywidualnej i grupowej. W rozumieniu psychodynamicznym terapia uzależnienia od substancji, jak i czynności kompulsywnych polega na zmianie w dotychczasowym systemie regulowania stanów emocjonalnych. Bardzo często osoba, która się uzależniła weszła w dorosłe życie z wadliwym sposobem radzenia sobie z emocjami i brakiem umiejętności bezpiecznego wiązania się z innymi. Uzależnienie tylko pogłębiło obie te trudności. W pracy terapeutycznej pomagamy wykształcić, taki sposób regulacji emocji, który nie dąży do szybkiej ulgi, a zamiast tego uczy rozpoznawać, przeżywać i wyrażać wszelkie emocje. Staramy się zrozumieć wpływ przeszłych, często traumatycznych doświadczeń na bieżące funkcjonowanie. W wyniku relacji terapeutycznej i pracy w grupie tworzą się umiejętności budowania bezpiecznych relacji z innymi.

• Czy każdej osobie uzależnionej możemy pomóc?

Możemy pomóc osobom, które rzeczywiście tej pomocy chcą, które identyfikują w sobie problem, przeżywają z tego powodu ból i cierpienie, a także tym, dla których potrzeba zmiany jest silniejsza niż lęk przed nią. Często zaczynamy pracę właśnie od pracy z lękiem przed zmianą i budowaniem motywacji do niej. W pracy z osobą uzależnioną od substancji jest jednak bardzo duże ryzyko utraty zdrowia i życia, szczególnie obecnie, gdy substancje psychoaktywne mają nieznane pochodzenie i skład, a uzależniają niezwykle szybko tak jak opioidy, czy dopalacze.

• Jakie przygotowanie powinien mieć terapeuta uzależnień?

Terapeuta uzależnień w Polsce powinien mieć ukończone szkolenie, zakończone egzaminem w jednej ze szkół rekomendowanych przez Ministerstwo Zdrowia. Warto również, aby miał doświadczenie i szkolenie w zakresie prowadzenia psychoterapii w ogóle. Jest to o tyle istotne, gdyż duża część pacjentów uzależnionych boryka się z innymi problemami psychicznymi takimi jak depresja, zaburzenia lękowe, zaburzenia obsesyjno-kompulsywne, PTSD, czy też zaburzenia osobowości. Mówimy wtedy o leczeniu osób z podwójną diagnozą. W takich przypadkach potrzebne jest doświadczenie i szkolenie w zakresie prowadzenia psychoterapii w jednej z uznanych szkół psychoterapeutycznych w Polsce czy też na świecie.

Justyna Glińska – certyfikowana specjalistka psychoterapii uzależnień